در میان دستبافتههای روستایی و عشایری، جاجیم یکی از متنوعترین دستبافتههاست. هم از جنبهی کاربردهای گوناگون و هم از لحاظ تکنیکهای مختلف بافت، جاجیم محصولی خاص و منحصربهفرداست.
در یک دستهبندی کلی، جاجیم در زیردستهی تختبافتهها قرار میگیرد. منظور از تختبافته، گروهی از بافتهها است که فقط از در هم تنیدن تار و پود ایجاد میشوند و گره یا پرز در آنها وجود ندارد.(بر خلاف فرش و گبه).
در ادامه تصویر چند نمونه از جاجیمهای بافت مناطق مختلف ایران آورده شده.
بخشی از یک جاجیم بافت بیجار
بخشی از یک جاجیم بافت آذربایجان
جاجیم بافت آذربایجان
جاجیم قشقایی
تفاوت جاجیم با گلیم
مهمترین تفاوت جاجیم با گلیم در تکنیک بافت و شیوهی ایجاد نقش بر روی دستبافته است. در جاجیم، چلهها یا همان تارها(رشتههایی که در طول بافت قرار دارند) رنگی هستند و وظیفهی طرح اندازی و ایجاد نقش را بر عهده دارند. به همین دلیل است که در بیشتر جاجیمها طرح و نقش به صورت نوارهای عمودی نمایان هستند. درگلیم پودهای رنگی نقش را ایجاد میکنند و تارهای گلیم در ایجاد طرح دخالتی ندارند و در زیر پودها پنهان هستند.
سادهترین روش تشخیص جاجیم از گلیم، بررسی ریشههای ابتدا و انتهای دستبافته است. در جاجیم ریشهها رنگی هستند و این رنگ به صورت نوارهایی رنگی در طول بافته ادامه دارد، در صورتی که ریشههای گلیم بدون رنگ است و در قسمت بافت دیده نمیشوند.
تصویر زیر بخشی از ریشههای یک جاجیم قشقایی را نشان میدهد.
یکی دیگر از مشخصههای جاجیم، چند تکه بودن آن است. جاجیم ابتدا به صورت نوارهایی با عرض کم بافته و سپس این نوارها به یکدیگر دوخته میشود. پهنای نوارهای جاجیم در مناطق مختلف متفاوت است و از ۲۰ تا ۷۰ سانتیمتر متغییر است. مثلا جاجیمهای قشقایی از دو تختهی حدود ۷۰ تا ۱۰۰ سانتیمتری تشکیل شده ولی جاجیمهای مناطق غرب و شمال غرب ایران معمولا با پهنای ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر بافته میشوند و تعداد ۸ تا ۱۰ تخته به یکدیگر دوخته میشود.
جاجیم دو تختهای قشقایی
تفاوت دیگر جاجیم و گلیم در نوع استفاده از آنهاست. گلیم بیشتر کاربرد زیرانداز دارد و برای فرش کردن زمین از آن استفاده میشود ولی از جاجیم اغلب به عنوان روانداز استفاده میشود؛ مانند: روکرسی، لحاف و … .