هنگام بررسی عکسهای ثبت شده در دوران قاجار و پهلوی، حضور فرش ایرانی در عکسها به قدری مشهود است که آن را میتوان بخش جدایی‌ناپذیری از ترکیب‌بندی کادرهای عکاسی آن دوران دانست.
دراین نوشته، ابتدا نگاهی گذرا به ورود عکاسی به ایران می‌اندازیم و در ادامه با به اشتراک گذاشتن مجموعه عکس‌هایی که به نوعی فرش در آنها حضور دارد، جایگاه اجتماعی و کاربردی فرش دستباف و حضور آن در عکسها را بررسی می‌نماییم.
ورود عکاسی به ایران
نخستین تجهیزات عکاسی در سال ۱۲۱۲ هجری شمسی به درخواست محمد شاه قاجار، توسط یک دیپلمات روسی به نام “نیکولای پاولوف” به ایران وارد شد. دستگاه دیگری نیز در همان زمان، به عنوان هدیه از جانب ملکه‌ی انگلییس به ایران آورده شد که به وسیله‌ی آن در تبریز و در دوران ولیعهدی ناصرالدین میرزا نخستین عکس بر روی صفحه‌ی نقره‌ای به ثبت رسید.
در سالهای ابتدایی پیدایش عکاسی، برخی از اروپاییان که در مشاغل مختلف در استخدام دولت ایران بودند، به عکاسی روی آوردند. این افراد اغلب معلمان مدرسه‌ی دارالفنون بودند.
زمان حکمرانی ناصرالدین شاه را باید دورهی شکوفایی عکاسی در ایران قرن ۱۹ میلادی دانست. او که خود به عکاسی بسیار علاقه‌مند بود، علوم و فنون عکاسی را نزد فردی به نام “کارلیان” فراگرفت و به عکاسی از وقایع روزمره در کاخ گلستان و زنان حرمسرا مشغول شد و در جهت ترویج این رشته تلاش بسیاری کرد. تاسیس رشته‌ی عکاسی در دارالفنون نیز در زمان ناصرالدین شاه انجام شد.
میرزا ابوالقاسم نوری، عکاس دورهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه
- عکس توسط خود ابوالقاسم نوری گرفته شده است
- منبع عکس: آلبومخانه‌ی کاخ گلستان
………………………………………………………………………………………….
” آنتوان سوریوگین ” (Antoin Sevruguin) مهمترین و تاثیر‌گذارترین عکاس در دورهی قاجار است. او به سر تا سر ایران سفر کرد و از مشاغل روزمره‌ی ایرانیان، آداب و رسوم، اقوام و بناهای تاریخی ایران عکس گرفت و عکس‌هایش از ایران، در نمایشگاه بروکسل سال ۱۸۹۷ میلادی، مدال طلا کسب کرد.
آنتوان سوریوگین (نشسته بر روی صندلی) همراه با خانواده‌اش و فرش ایرانی
- تاریخ عکس حدود سال ۱۲۹۰ خورشیدی است
- عکاسخانه‌ی سوریوگین
- منبع عکس: آرشیو اسمیتسونیان
- آنتوان‌خان زاده‌ی ۱۲۰۹ خورشیدی در تهران (سفارت روسیه) و درگذشته‌ی سال ۱۳۱۲ در تهران است. آرامگاه او در گورستان دولاب است.
سنگ مزار آنتوان خان سوریوگین در گورستان دولاب، بخش ارتدکس‌ها
………………………………………………………………………………………….
همان‌طور که اشاره شد، نخستین عکاس‌ها در ایران، افرادی غیر ایرانی بودند. عکاسی از درباریان قاجاری، مردم کوچه و بازار، مشاغل سنتی، آداب و رسوم، بناهای تاریخی و زندگی روزمره‌ی ایرانی‌ها از سوژه‌های مورد علاقه‌ی آنها برای ثبت با دوربین عکاسی بود.
پدیده‌ی نوظهور عکاسی و امکان ثبت تصویر خود و عزیزان، به سرعت مورد استقبال متمولین و صاحب منصبان قرار گرفت و برای عکس گرفتن از خود و خانواده به عکاس‌ها رجوع می‌نمودند. در بیشتر مواقع عکاس به محل زندگی آنها فراخوانده می‌شد و لوکیشن عکس خانوادگی معمولا منزل شخصی این افراد بود. در بیشتر موارد به دلیل مهیا نبودن شرایط نوری داخل اتاقها و نبودن امکانات نورپردازی، عکاس‌ها مجبور بودند برای استفاده از نور روز، فضای بیرونی اتاقها مانند حیاط یا ایوان را به عنوان محل عکاسی درنظر بگیرند؛ اکنون ایجاد یک دکور موقت و زیبا برای عکس از چالش‌های عکاس به شمار می‌رفت.
پر‌‌رنگ و آب‌ترین وسیله‌ای که به سهولت می‌توانست از داخل اتاقها به بیرون آورده شود و زیبایی عکس را دوچندان کند، بی‌شک فرش‌ها بودند. فرش‌ها به دو صورت در کادربندی عکسها قرار می‌گرفتند:
- بر روی زمین گسترده می‌شدند و فضای بین پایین کادر تا سوژه را پر می‌کردند.
- فرش‌هایی که به دیوارها آویخته می‌شدند و نقش پرده‌ی پس‌زمینه را ایفا می‌کردند.
این حرکت به قدری تکرار شد و مورد پسند قرار گرفت که به یک سنت در عکاسی تبدیل شد و در بیشتر عکسهای دسته‌جمعی و پرتره‌ها، یک تخته فرش بر روی زمین گسترده می‌شد و در صورت امکان، فرش‌هایی هم بر دیوار می‌آویختند. حتی در مواردی که یکی از اشخاص حاضر در عکس دارای درجه و اعتباری بالاتر از دیگران بود، به منظور شاخص نمودن او در عکس، قالیچه‌ای زیر پای او قرار می‌دادند.
نمونه‌ای از کاربرد فرش برای شاخص نمودن یکی از حاضرین در عکس دسته‌جمعی
………………………………………………………………………………………….
نمونه‌ای از کاربرد فرش به منظور مشخص نمودن جایگاه و رتبه‌ی افراد حاضر در عکس
- هادی خان پسر حاج محمد کریم خان کشکولی بر روی گبه‌ی قشقایی
………………………………………………………………………………………….
لازم به یادآوری است که استفاده از فرش به عنوان عنصری تزیینی به منظور آذین‌بندی و کاربرد آن در مراسم و تشریفات، سابقه‌ی دیرینه‌ای دارد و در گزارش‌های تاریخی در شرح آداب و رسوم و جشن‌ها و مراسم استقبال از پادشاهان و میهمان‌های ویژه، همواره به گسترانیدن فرش‌ها و آویختن آنها از دیوارها و برپا کردن طاق‌نصرت‌ها اشاره شده است. با ورود عکاسی به ایران، این سنت به ترکیب‌بندی عکسها راه پیدا کرد و به سرعت به عنوان یک سبک در کادربندی جایگاه خود را تثبیت نمود.
استفاده از گلیم و فرش در پس زمینه‌ی عکس
- نوشته‌ی روی تخته سیاه: عده[ای] از محصلین مدرسه[ی] نمازی با معیت حضرات اساتید ۱۳۶۴[ قمری.۱۳۲۳ خورشیدی].
………………………………………………………………………………………….
استفاده از فرش دستباف به عنوان پسزمینهی عکس
- خانوادهای زرتشتی در یزد
- منبع عکس: آرشیو “دنیای زنان در عصر قاجار”
………………………………………………………………………………………….
در زمان قاجار، عکسهای زیادی توسط غیر ایرانیان گرفته شده است. این افراد شامل گردشگران، بازرگانان ،مستشارن و کارمندان سفارت‌خانه‌های دیگر کشور‌ها در ایران بودند و اغلب تلاش می‌کردند گزارش‌ها و سفرنامه‌های خود را با عکس به صورت مستند ارایه دهند. در این سبک از عکسها که بیشتر به زندگی روزمره‌ی مردم شهر‌ها و روستا‌ها مربوط می‌شود، رد پای فرش دستبافت نیز قابل بررسی است. عکس‌هایی که از کارگاه‌های قالیبافی، مراحل پشم‌چینی گوسفندان و ریسندگی پشم، کارگاه‌های رنگرزی، کارگاه‌های نمد‌مالی و پارچه‌بافی سنتی گرفته شده از این دسته‌اند.
کارگاه قالیبافی
- محل عکس: روستای انجدان – استان مرکزی
- تاریخ عکس: ۱۸۹۱ میلادی – ۱۲۶۹ خورشیدی (قاجار)
- عکاس: جان تامسون (John Thomson)
………………………………………………………………………………………….
کارگاه پارچه‌بافی در زمان قاجار
………………………………………………………………………………………….
حلاجی الیاف پنبه‌ای
- محل عکس: اصفهان
- تاریخ عکس: حدود ۱۸۸۰ میلادی- ۱۲۵۸ خورشیدی (قاجار)
- عکاس: ارنست هولتسر (Ernst Hoeltzer)
………………………………………………………………………………………….
یکی از سوژه‌های جذاب برای عکاسان، زندگی عشایر ایران و مراحل کوچ‌کردن آنها بین ییلاق و قشلاق و همچنین مراحل بافت قالی، گلیم، جاجیم ، ریسندگی پشم گوسفندان، پوشش و لباس مردان و زنان عشایر، ابزار‌ها و وسایل زندگی کوچ‌نشینی بوده است. با این وصف عکسهای زیادی با موضوع زندگی عشایری از زمان قاجار تا امروز باقی مانده است و در بیشتر آنها امکان بررسی روش‌های بافت و مطالعه پیرامون جایگاه کاربردی دست‌بافته‌های عشایری در زندگی روزمره‌ی کوچ‌نشینان فراهم است.
عشایر استان فارس در حال بافت قالی
- محل عکس: استان فارس، دشت مرغاب
- تاریخ عکس: ۱۸۹۱ میلادی – ۱۲۶۹ خورشیدی (قاجار)
- عکاس: جان تامسون (John Thomson)
………………………………………………………………………………………….
بافتن سیاه‌چادر توسط عشایر
- ۱۹۵۶ میلادی – ۱۳۳۵ خورشیدی
- عکاس: اینگه مورات (Inge Morath) – عکاس اتریشی
………………………………………………………………………………………….
پس از دوران قاجار و در زمان پهلوی (خصوصا پهلوی دوم) علاوه بر گردشگران خارجی، خبرنگاران و عکاسان آژانس‌های خبری حضور پررنگی در ایران داشتند و به عکاسی از بناهای تاریخی، سبک زندگی اقوام ایرانی، مراسم آیینی و مذهبی، جشن‌ها و آیین‌های ملی و همچنین مراسم و رویداد‌های سیاسی و حکومتی، مانند تشریفات استقبال از دیپلمات‌های دیگر کشور‌ها و … می‌پرداختند.
در بین عکسهای این دوره نیز میتوان تصاویر بسیاری یافت که فرش دستبافت نقش پررنگی در آنها ایفا می‌کند. به عنوان نمونه میتوان به عکس‌هایی که از مراحل قالیشویی در کنار رودخانه‌ها و چشمه‌ها موجود است اشاره نمود؛ همچنین عکسهای فراوانی از آذین‌بندی کوچه‌ها و خیابان‌ها با فرش به مناسبت جشن‌های مذهبی و ملی موجود است.
آذین بندی خیابانی در تهران با فرش دستبافت – ۱۳۳۵ خورشیدی
………………………………………………………………………………………….
بازدید گردشگران خارجی از قالیشویی
- محل عکس: چشمه علی شهر ری
- تاریخ عکس: ۱۳۳۹ خورشیدی
- عکاس: William S Boom
………………………………………………………………………………………….
در ادامه‌ی این مقاله، مجموعه‌ای از عکسهای قدیمی که به نوعی فرش دستباف در آنها حضور دارد ارایه شده است. پیش از آن اشاره به چند نکته ضروری است:
- در این مقاله، توالی تاریخی عکسها در نظر گرفته نشده و هدف، گردآوری و به اشتراک گذاری تصاویر قدیمی با موضوع فرش و بررسی جایگاه اجتماعی دست‌بافته‌ها از منظر دوربین عکاسی بوده‌است.
- با تو جه به تعداد بالای عکسهای موجود در آرشیو گروه پژوهشی فرش آزادسرو، این مجموعه به صورت روزانه تکمیل می‌شود و هر روز تصاویر جدید به مقاله اضافه می‌گرد.
- در تمامی موارد چنانچه منبع عکس برای نگارنده احراز شده باشد، به رسم امانت‌داری منبع و نام عکاس در توضیخات عکس آورده شده است.
………………………………………………………………………………………….
- پیرمرد زرتشتی
- تاریخ عکس: ۱۸۸۰ تا ۱۸۹۵ میلادی
- عکاس: آنتوان سوریوگین
- منبع: موزه ملی هلند
- دست‌بافته‌ی موجود در عکس یک قطعه گلیم بافت شوشتر است.
………………………………………………………………………………………….
- باربر در حال اسباب‌کشی با گاری دستی در مرکز شهر مشهد
- محل عکس: مشهد
- تاریخ عکس: ۱۹۶۵ میلادی – ۱۳۴۳ خورشیدی
- عکاس: paul popper
- فرش موجود در عکس بلوچ خراسان است
………………………………………………………………………………………….
- پرتره‌ی گروهی زنان در اصفهان با پس زمینه‌ی فرش دستباف
- تاریخ عکس: حدود ۱۳۱۵ خورشیدی
- منبع عکس: Portrait Photographs from Isfahan: Faces in Transition, 1920-1950 Parisa Damandan
………………………………………………………………………………………….
- خاکگیری فرش قبل از شستشو به روش چوب زدن
- محل عکس: چشمه علی شهر ری
- تاریخ عکس: ۱۹۵۶ میلادی – ۱۳۳۴ خورشیدی
- عکاس: Mario De Biasi
………………………………………………………………………………………….
- احمد شاه و ولیعهدش محمد حسن میرزا، سردار سپه وزیر جنگ و احمد قوام السلطنه نخست وزیر و … با چندین فرش در پس‌زمینه
- تاریخ عکس ۱۳۰۰ خورشیدی
- منبع عکس: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
………………………………………………………………………………………….
- دراویش در ایران
- تاریخ عکس: حدود ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۵ میلادی
- منبع عکس: مجموعه G.Granthom Baain
………………………………………………………………………………………….
- رقاص و نوازنده‌ها بر روی فرش و گلیم
- عکاس: آنتوان سوریوگین
- منبع عکس: آرشیو آزیتا بینا و الوار سیبل
………………………………………………………………………………………….
- تاریخ عکس: حدود ۱۳۲۰ خورشیدی
- منبع عکس: آرشیو دنیای زنان، دانشگاه هاروارد
……………………………………………………………………………………..
- عکس دسته‌جمعی دانش‌آموزان دبستان دولتی قاآنی زرقان (استان فارس) و فرشی در پس‌زمینه
- تاریخ عکس: دهه‌ی ۱۳۴۰ خورشیدی
- منبع عکس: صفحه‌ی اینستاگرام khabarzarghan@
……………………………………………………………………………………..
- کارگاه قالیبافی
- محل عکس: اصفهان
- تاریخ عکس: ۱۳۴۶ خورشیدی
- عکاس: Harrison Forman (عکاس و روزنامه نگار آمریکایی ۱۹۰۴-۱۹۸۷)
……………………………………………………………………………………..
- تاجر آذربایجانی فرش در تفلیس
- محل عکس: تفلیس
- تاریخ عکس: حدود ۱۹۰۰ میلادی
- عکاس: دیمیتری ارماکوف
- منبع: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Azerbaijani_rug_merchants_in_Tiflis.jpg
……………………………………………………………………………………..
- جشن افتتاحیه کتابخانه اعتضادیه بروجرد
- محل عکس: بروجرد _ استان لرستان
- تاریخ عکس: ۱۳۱۶ خورشیدی
- استفاده از فرش جهت تزیین ستون‌ها و دیوارها در پس‌زمینه و گستردن فرش در ردیف جلو و زیر پای افراد نشسته؛ همچنین نوع چیدمان فرش‌ها در پسزمینهی این عکس بسیار قابل توجه است: پوشاندن دو گوشه‌ی چپ و راست در بالای کادر با دو قالیچه‌ی زیبای بافت بروجرد، پوشاندن ستون‌های بین پنجره‌ها با قالیچه‌ها و قراردادن دو عدد کناره به موازات هم در مرکز عکس به قصد ایجاد یک ترکیب‌بندی متقارن، حکایت از ذوق و خلاقیت عکاس ناشناخته‌ی این عکس دارد و میزان علاقه‌ی او به فرش دستباف قابل قابل ستایش است.
……………………………………………………………………………………..
- شستشوی فرش
- محل عکس: چشمه علی _ شهر ری
- تاریخ عکس: دهه‌ی چهل خورشیدی
- عکاس: paolo Kokh
……………………………………………………………………………………..
- عکس خانوادگی با پسزمینهی یک جفت فرش کرمان و یک تخته فرش کرمان بر روی زمین
- محل عکس: احتمالا کرمان
- تاریخ عکس: ۱۳۱۹ خورشیدی
……………………………………………………………………………………..
- سه نماینده‌ی مجلس پنجم مشروطه
- تاریخ عکس: بهمن ۱۳۰۲ نا بهمن ۱۳۰۴ خورشیدی
- منبع عکس: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
……………………………………………………………………………………..
- تجارتخانه‌ی فرش و فرشهای عدل‌بندی شده برای صادرات
- محل عکس: احتمالا همدان
……………………………………………………………………………………..
- محمد‌علی شاه قاجار و همسرش ملکه جهان و فرزندانشان در تبعید
- تاریخ عکس: ۱۲۹۵ خورشیدی
……………………………………………………………………………………..
- محموله‌ی فرش، مقابل مسجد رکن‌الملک اصفهان
- تاریخ عکس: ۱۹۵۸ میلادی- ۱۳۳۷ خورشیدی
- عکاس: روژه ویوله (عکاس فرانسوی ۱۹۸۵-۱۹۰۱)
……………………………………………………………………………………..
- قالیشویی در چشمه علی شهر‌ری
- تاریخ عکس: دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی
- عکاس: جی بیلور رابرتز J. Baylor roberts
……………………………………………………………………………………..
- خانوادهای از ایرانیان ارمنی
- تاریخ چاپ عکس: ۱۹۰۸ میلادی
- محل عکس: احتمالا تبریز
- گلیمهای ارمنی بافت با نقشمایه‌هایی مشابه منطقه‌ی قفقاز و آذربایجان در عکس قابل توجه است
……………………………………………………………………………………..
- دختر قاجاری
- عکاس: آنتوان سوریوگین
- منبع عکس: آرشیو موسسه‌ی خاور‌شناسی دانشگاه شیکاگو
- آنتوان خان در چیدمان‌ها و ترکیب‌بندی عکسهای خود به‌خوبی از فرش استفاده کرده‌است. فرش موجود در این عکس یک تخته میانه‌ی بافت ملایر است.
……………………………………………………………………………………..
- ژاندارک، مدرسه‌ی فرانسوی
- محل عکس: تهران
- تاریخ عکس: حدود ۱۹۵۰ میلادی
……………………………………………………………………………………..
- مراسم جشن در بهارستان به مناسبت انقراض سلسله‌ی قاجاریه با تصویب مجلس شورای ملی.
- تاریخ عکس: آبان ۱۳۰۴ خورشیدی
- کاربرد فرشهای قدیمی و قالیچه‌های تصویری به‌عنوان عنصری تزیینی در آذین‌بندی این مراسم قابل توجه است.
……………………………………………………………………………………..
- بالا خانم دختر میرزا اسدالله‌خان با لباس پسرانه
- عکاس: علی خان والی
- تاریخ عکس: اواخر ناصری یا اوایل مظفری
- محل عکس: اردبیل یا مشگین
- منبع عکس: آرشیو هاروارد
……………………………………………………………………………………..
- مردی در قهوه‌خانه جریده‌ی ((اخبار روز)) را برای دیگران می‌خواند.
- تاریخ عکس: ۱۳۳۰ خورشیدی
- محل عکس: تهران
- عکاس: دیمیتری کسل
- منبع عکس: آرشیو مجله‌ی لایف
- در این عکس بخشی از یک قالیچه‌ی بختیاری بر روی دیوار مشخص است. استفاده‌ی تزیینی از فرش به عنوان دیوارکوب، از قدیم در قهوه‌خانه‌ها مرسوم بوده. این سنت امروزه نیز کماکان در بسیاری از شهر‌ها رایج است.
……………………………………………………………………………………..