یکی از شایع‌ترین آسیب‌هایی که همواره در کمین فرش دستباف قرار دارد بیدخوردگی است.این مشکل توسط حشره‌ای به‌نام بید به وجود می‌آید. بیدخوردگی بیشتر در فرش‌هایی دیده میشود که مدت زمان طولانی جارو و نظافت نشده یا در محیط‌های تاریک، مرطوب و دارای گرد و غبار انبار شده باشند.
در ادامه به بررسی یک تحته فرش دستبافت یک و نیم متری بافت بیجار که براثر بیدخوردگی آسیب دیده و جهت ترمیم به کارگاه مرمت فرش دستباف آزادسرو ارجاع داده شده می‌پردازیم و مراحل مرمت و رفع عیوب آن را شرح می‌دهیم.
مشخصات قالی
- ابعاد: ۱۶۰×۱۱۰ سانتیمتر
- رجشمار: ۴۰ گره در ۶.۵ سانتیمتر
- ارتفاع پرز: ۷ میلیمتر
- تکنیک بافت: لول بافت
- نوع گره: نامتقارن(فارسی)
- جنس تار: نخ پنبه‌ای
- جنس پود کلفت: نخ پنبه‌ای رنگ شده (آبی تیره)
- جنس پود نازک: نخ پنبه‌ای رنگ شده (آبی روشن)
- جنس پرز: پشم رنگرزی شده با رنگ‌زاهای شیمیایی
قالی بیجار یکی از معروف‌ترین و مرغوب‌ترین قالی‌های بافته شده در غرب ایران است که از لحاظ سبک‌شناسی در رسته قالی‌های شهری درشت‌بافت قرار می‌گیرد. این نوع قالی همواره به تراکم بافت زیاد و محکم بودن بافت و گره شهرت داشته است.
طرح کلی این قالی لچک ترنج است و ریز نقش ماهی‌درهم در تمامی قسمتهای لچک و ترنج و زمینه فرش با ترکیب رنگ‌های متفاوتی حضور دارد.
نقشمایه حاشیه یکی از معروف‌ترین حاشیه های منطقه بیجار است که به حاشیه سماوری معروف است.
ریشه‌ها در دو طرف قالی کاملا سالم است و هیچگونه پوسیدگی و یا اثری از فرسایش در آنها وجود ندارد.
تکنیک بافت این فرش، لول‌بافت است که با گره نامتقارن یا اصطلاحا گره فارسی بافته شده است. مواد اولیه استفاده شده در این قالی شامل نخ پنبه‌ای برای تار و پود و نخ پشمی برای گره‌ها (پرز قالی) است و الیاف پشمی همگی با رنگ‌زاهای شیمیایی رنگرزی شده است.
قدمت این ذرع و نیم حدود ۴۰ سال است و با توجه به موارد ذکر شده در رده قالی‌های متوسط رو به بالا قرار می گیرد.
فرش بیجار در دست تعمیر، از بافت بسیار فشرده‌ای برخوردار است به گونه‌ای که در کناره‌های آن میل به لوله شدن به سمت پشت قالی به شدت وجود دارد. ارتفاع پرز این فرش حدود ۷ میلیمتر است و با توجه به رجشمار ۴۰ رج و مساحت ۱.۷ متری آن وزنی حدود ۷ کیلوگرم را دارا می‌باشد که گویای تراکم بالا و اصطلاحا توپر بودن قالی است.
بررسی آسیب‌های وارد شده و علت مراجعه قالی بیجار به کارگاه مرمت فرش آزادسرو
در ادامه به بررسی آسیب‌های وارد شده و دلایل مراجعه‌ی ذرع و نیم بیجار به کارگاه مرمت فرش آزادسرو می‌پردازیم.
چهار مشکل اصلی این فرش به شرح زیر است:
- بید خوردگی
- آسیب‌پذیر بودن ریشه‌ها و قسمت گلیم‌باف فرش
- وجود قسمتی خشک و شکننده ناشی از ریخته شدن شربت غلیظ روی فرش
- از بین رفتن قسمتی از شیرازه
بیدخوردگی
علت اصلی حضور این فرش در کارگاه مرمت فرش دستباف آزادسرو، وجود بیدخوردگی شدید در پشت و روی فرش است.
این فرش در محلی نامناسب به صورت لوله شده قرار داشته و پروانه بید به داخل قسمت لوله شده نفوذ و تخم‌گذاری کرده است و لاروهای بید پس از بیرون آمدن از تخم شروع به تغذیه از الیاف پشمی قالی نموده اند.
پروانه بید ممکن است پشت قالی یا روی آن تخم‌گذاری کند و لارو این حشره پرز قالی را هم از پشت و هم از رو می خورد.
برای آشنایی بیشتر با انواع بید و راه‌های مقابله با آنها، مقاله‌ی “بید فرش چیست؟” را مطالعه کنید.
در این نمونه مرمتی ما شاهد بیدخوردگی از پشت و روی قالی هستیم .
از آن‌جایی که مالک این فرش برای چندین ماه در محل حضور نداشته و از وجود بید داخل فرش بی‌اطلاع بوده، فرصت مناسبی برای حشره بید فراهم بوده تا به بخش زیادی از الیاف فرش آسیب برساند و بعضی از نقاط را تا سطح تار و پود کاملا از بین ببرد.
در چنین مواردی اولین و مهمترین اقدام، حذف فیزیکی بید و پاکسازی از لاروها و تخم بید به وسیله جارو از سطح فرش است. پس از آن فرش باید کاملا شسته شود تا هیچگونه آثاری از بید باقی نماند.
لازم به ذکر است که این مرحله حتما می بایست با مشورت افراد متخصص و توسط قالی شویی های معتبر انجام شود. در غیر اینصورت ممکن است هنوز تخم بید در بین الیاف فرش باقی بماند و پس از گذشت چند ماه چرخه حیات بید و آسیب زدن به قالی دوباره از اول آغاز شود.
آسیب‌پذیر بودن ریشه‌ها و قسمت گلیم‌باف فرش
دومین موردی که در این ذرع و نیم بافت بیجار نیاز به ترمیم دارد، قسمت ریشه‌های آن است. حوش‌بختانه ریشه‌های فرش کاملا سالم هستند ولی جهت محافظت از قسمت ابتدا و انتهای بافت لازم است که بر دو سر ریشه فرش دوگره زده شود تا از شکافته شدن قسمت گلیم‌باف و پرز فرش جلوگیری شود.
وجود قسمتی خشک و شکننده ناشی از ریخته شدن شربت غلیظ روی فرش
سومین دلیل ارجاع این قالی به کارگاه مرمت فرش دستباف آزادسرو، وجود قسمتی به صورت خشک و شکننده در حاشیه فرش است که به علت ریخته شدن مایعی بسیار غلیظ و چسبناک (احتمالا شربت یا مربای غلیظ) و نفوذ آن به داخل تار و پود فرش است. به گونه ای که قسمتی حدود ۲۰ سانتیمتر مربع از فرش شبیه به تخته چوبی شده است و حتی با وجودی که فرش قالی‌شویی رفته باز هم این قسمت کماکان خشک و چغر باقی‌مانده.
در این قسمت به علت خشک بودن تار و پود و ایجاد شکنندگی در الیاف، بخشی از پودهای نازک فرش از بین رفته و نیازمند جایگزینی پود جدید نیز می‌باشد.
مراحل مرمت ذرع و نیم بافت بیجار
مراحل ترمیم این فرش به ترتیب زیر است:
- دوگره زدن بر روی ریشه‌های فرش
- شستشوی مقطعی و حذف شربت از تار و پود فرش
- جایگزین کردن پودهای نازک از بین رفته
- ترمیم قسمتهای بیدخورده
- ترمیم شیرازه فرش در قسمتهای بیدخورده
-
دوگره زدن بر روی ریشه‌های فرش
یکی از مهمترین اقداماتی که پس از پایان بافت فرش دستباف و بعد از جدا شدن از دار قالی‌بافی باید انجام گیرد، مهار ابتدا و انتهای بافت است. چنانچه این کار صورت نگیرد به مرور زمان پایین و بالای بافت فرش در قسمت ریشه‌ها شل میشود و این روند تا شکافته شدن قسمت پرزها پیش می‌رود.
در گذشته به منظور مقابله با این مشکل روش‌های متفاوتی در مناطق مختلف فرشبافی وجود داشته، مثلا گیس‌باف کردن ریشه‌ها، استفاده از گره‌های تزیینی، بافت قسمت گلیم‌باف به صورت پهن و پلاس‌بافی و …
چنانچه هیچ‌کدام از تکنیک‌های فوق بر روی فرش انجام نشده باشد، به وسیله عملی به نام دوگره زدن بر روی ریشه‌ها اقدام به مهار آنها و جلوگیری از شکافته شدن قسمت گلیم‌باف می‌نماییم.
این ذرع و نیم بافت بیجار نیز نیازمند دوگره می‌باشد.
-
شستشوی مقطعی و حذف شربت از تار و پود فرش
قسمتی که در تصویر زیر مشخص شده به وسیله مایعی غلیظ و چسبناک (احتمالا شربت یا مربا) آغشته شده و مایع به داخل تار و پود فرش نفوذ کرده.
در هنگام شستشوی فرش در قالی‌شویی، مواد آلاینده فقط از قسمت پرزها پاک شده و اثر خشکی فرش در تار و پود آن باقی‌مانده است. همچنین با توجه به طعم دار بودن مایع ریخته شده و جذاب بودن طعم آن برای لارو بید، پرز تمامی این قسمت‌ها توسط بید خورده شده است.
همان‌طور که شرح آن داده شد، خشک و شکننده شدن الیاف تار و پود در این قسمت باعث فرسایش و پاره شدن برخی از پودهای نازک فرش شده است.
برای ترمیم این بخش از فرش می‌بایست ابتدا مواد اضافه شده به وسیله حلال‌های مناسب حذف شود، سپس تار و پود فرش به صورت مقطعی شستشو و آب‌کشی شود. پس از آن پودهای از بین رفته دوباره با پود جدید و همرنگ پود اصلی فرش جایگزین شود. سپس قسمت بیدخورده آماده بافت می‌گردد.
-
جایگزین کردن پودهای نازک از بین رفته
به علت خشک بودن تار و پود و ایجاد شکنندگی در الیاف، بخشی از پودهای نازک فرش از بین رفته و نیازمند جایگزینی پود جدید نیز می‌باشد.
در این مرحله، به وسیله‌ی سوزن پود نازک همرنگ و متناسب با پود نازک اصلی فرش ازمیان تارها و پودهای ضخیم جایگزین میشود.
ترمیم قسمتهای بیدخورده
برای ترمیم قسمت‌هایی که بر اثر بیدخوردگی دچار آسیب شده مراحل زیز باید به ترتیب انجام شود:
- شکافتن گره‌های آسیب‌دیده از بیدخوردگی
- تهیه الیاف جهت مرمت قسمتهای بیدخورده
- بافتن دوباره قسمت‌هایی که توسط حشره بید خورده شده
- کوتاه کردن پرزهای قسمتهای بازبافی شده
- ترمیم شیرازه فرش در قسمتهای بیدخورده
در ادامه به شرح هریک از این مراحل می‌پردازیم:
۱.شکافتن گره‌های آسیب‌دیده از بیدخوردگی
اولین مرحله از ترمیم فرش در قسمت بیدخورده شکافتن پرزهایی است که توسط بید خورده شده. این پرزها یا ارتفاع‌شان کم شده و بر روی فرش حالت گودی به وجود آورده و یا کاملا کوتاه شده و به سطح مقطع گره‌ها در تار و پود فرش رسیده است. در هر صورت باید این گره‌ها شکافته شود و فرش در این قسمت به تار و پود برسد و در مرحله بعد پرزهای جدید جایگزین شود.
این مرحله یکی از وقت‌گیرترین مراحل ترمیم فرش بیدخورده است و نیازمند دقت و صبر و حوصله زیاد می‌باشد.
۲.تهیه الیاف جهت مرمت قسمتهای بیدخورده
برای بافتن قسمت‌هایی که در مرحله قبل شکافته شد، نیازمند الیافی مشابه الیاف اصلی فرش هستیم. این الیاف می‌بایست هم از لحاظ جنس (کرک، پشم یا ابریشم) و ضخامت و هم از لحاظ رنگ دقیقا مشابه الیاف فرش باشد. به گونه‌ای که پس از اتمام کار قسمت مرمت‌شده از باقی قسمتهای فرش قابل تشخیص نباشد. در بسیاری از موارد استاد‌کار نیازمند رنگرزی الیاف و ایجاد رنگ‌هایی دقیقا مشابه رنگ فرش با ثبات بالا است. این مرحله یکی از حساس‌ترین مراحل ترمیم فرش است و این بخش نیازمند مهارت و دقت بالایی می‌باشد و چنانچه به درستی انجام نگیرد در پایان کار بخش مرمت‌شده با دیگر قسمتهای فرش هم‌خوانی پیدا نمی‌کند.
۳.بافتن دوباره قسمت‌هایی که توسط حشره بید خورده شده
بعد از آماده شدن الیاف با رنگ و جنس متناسب با فرش در دست مرمت، نوبت به بافتن قسمت بیدخورده می‌رسد. در این مرحله بحشی که نیاز به بافته شدن دارد به وسیله میخ بر روی چهارچوب مرمت محکم میشود.
بدیهی است که نقشه قسمت در حال بافت باید دقیقا مشابه اصل فرش و عینا مشابه قسمتهای خورده شده و شکافته شده باشد تا در نهایت مطابق قسمتهای مجاور منطقه ترمیم شده باشد و شکستگی و نایکنواختی در بافت و نقشه وجود نداشته باشد.
این مرحله نیازمند دقت و تمرکز زیادی است تا نقشه بافته شده از لحاظ طرح و رنگ با دیگر قسمتهای فرش یکسان باشد.
۴.کوتاه کردن پرزهای قسمتهای بازبافی شده
پس از اینکه قسمتهای آسیب‌دیده توسط بید دوباره بازبافی شد نوبت به کوتاه کردن پرز در قسمتهای ترمیم شده می‌رسد. در این مرحله که اصطلاحا به آن پرداخت و روگیری می‌گویند می‌بایست ارتفاع پرزهای جدید به اندازه پرزهای اصلی قالی شود. این عملیات به وسیله قیچی‌های مخصوص پرداخت فرش انجام می‌گیرد. نکته مهمی که در این مرحله حایز اهمیت است، کنترل ارتفاع پرز و همچنین همسان‌سازی سطح قیچی شده با دیگر قسمتهای فرش از نظر تراکم است و نیازمند مهارت و دقت بالایی می‌باشد.
۵.ترمیم شیرازه فرش در قسمتهای بیدخورده
در برخی از قسمتهای کناری حاشیه این فرش، شیرازه فرش نیز بر اثر بیدخوردگی از بین رفته است. ابتدا می‌بایست قسمتهای آسیب دیده از پشم‌های خورده شده پاک شود، سپس مطابق با رنگ و جنس شیرازه فرش رشته الیافی انتخاب می‌گردد و به وسیله سوزن مخصوص شیرازه‌دوزی، شیرازه جدید بر روی تارهای کناری فرش پیچیده میشود.
